مجموعه کتاب های گام به گام براساس تازه ترين برنامه آموزش شطرنج به کودکان از منابع «بنياد شطرنج کاسپاروف» (Kasparov Chess Foundation) در آمريکا و کتب آموزشی Learning chess Step by Step در اروپا مهيا و تدوين شده است.

درس ها و مسائل هر گام و رشته ارتباطی مطالب، نحوه ی خاص آموزش سریال کتاب ها را مشخص می سازد.
خط روشن و آموزشی اين مجموعه برپايه مشاهده و شناخت نشانه های درسی آن استوار است. کتابخانه ای است که مصورسازی دانش در همه کتب آن آشکار است و مفاهيم از راهی مستقيم و در متنی پويا و ملموس قابل درک اند. چنانکه مشاهده سيب برای همه مردم دنيا يکی است و نيازی به تفسير ندارد! اتکا بر تفکر ديداری و تبعيت مشاهده از نکات درسی در قالب انبوهی مسائل با سرعت بيشتر برای مهارتی بالاتر به نوآموزان آموخته می شود. در اين روش يا ما مشاهده می کنيم و درس ها و مدل ها را می بينيم و توضيح می دهيم و يا در پی يافتن و ساختن آن مدل ها در مسائل مختلف و بازی هستيم.
متدولوژی علمی - عمل گرايي و امکان تجربه يعنی وجود محيط و وسايل تمرين را نکته مرکزی در روند يادگيری می داند.
درس های شطرنج هم سطح نيست و به ناچار درسطوح مختلف بايد تدريس شود تا جامعيت آن بتواند گام به گام آموزنده گردد.

کتاب گام اول : آموزش شطرنج با نقاشی

جاذبه های نقاشی بهانه ای است تا کودکان ۳ تا ۴ ساله خوب نگاه کنند، تجسم کنند و شکل ها را بسازند.يافتن تشابه و تفاوت و تکميل اشکال و رنگ آميزی و دانستن ارزش مهره ها مباحث آن است.

اولين رمز تدريس موفق، علاقه مند کردن نوآموزان به يادگيری است!

سخنی با مادران و پدران

هم اکنون فرزند ما در حال رشد است. منش، هوش، قدرت ها و مهارت های او در حال تکميل شدن است. نيروی ذهن و مغز او با انديشيدن تکامل می يابد اندام های او به سادگی رشد می کند. اما پرورش توانايی های تفکر مانند قدرت استدلال، تحليل و نقد، خلاقيت، تمرکز و تصميم گيری به همان سادگی نيست، نياز به کار پيگير و با برنامه دارد.

سخت در اشتباهيم اگر تصور کنيم توانايی های تفکـر می تواند با تغـذيه تامين شود و خـودبه خود رشـد می کند و يا اينکه مسائل انديشه و مهارت های آن در دوران کودکی به دست نمی آيد و به دوران نوجوانی و پس از آن مربوط است . محققان و روان شناسان کودک ثابت کردند که بچه ها در ۵ سالگی به ۸۰ درصد رشد نهايی خود می رسند و شگفت آن که رشد بعدی بيشتر در جهت کمّی است تا کيفی!

بنابراين کودکان را نبايد از مسائل فکری دور نگهداشت و بايد با برنامه ای منظّم به آنها فکر کردن را بياموزيم. مشخص شده است که کودکان بسيار بيشتر از بزرگترها مستعدّ يادگيری و مهارت های فکری اند و در تمام کشورهای پيشرفته جهان آموزش تفکر برای کودکان در صدر وظايف نهادهای آموزشی است. همه برآنند که :

فکر کردن را باید از کودکی آموخت !

اما سوال اينجاست: چرا بچه ها کم تمرکزند و فکر کردن را به اندازه بازی کردن دوست ندارند. پاسخ آن است که بچه ها حاضر نيستند لذت ها و شادی ها را به تاخير اندازند. فکر کردن و تمرکز، هر بازی و عملی را به بعد موکول می کند. آنها صبر و حوصله شادی حاصل از تمرکز و فکر کردن را ندارند. اگر آنها با اين نوع شادی ها آشنا شوند قدر آن را خوب می دانند و برای آن سر و دست می شکنند.

بازی شطرنج امکان لذت و شادی حاصل از فکر کردن را برای بچه ها مهيّا می سازد. علاقه کودک را به گونه ای موثر در حل مسائل برمی انگيزد و با فعال کردن ذهن، عادت به انديشيدن را پديد می آورد.

سوخوملينسکی کسی که با عشقی بی کران سرتاسر زندگيش را وقف تدريس و تربيت کودکان کرد و ۳۰ جلد کتاب و ۵۰۰ مقاله در اين باره نوشت می گويد:

«شطرنج در آن بخش از کار ما که با گسترش الگوهای فکری سرو کار داشت نقش مهمی ايفا می کرد. کوچولوهای ما به شطرنج جذب می شدند. اين بازی به تفکر آنها نظم می بخشيد و قدرت تمرکز آنان را افزايش می داد مهم تر از همه حافظه آن ها را تقويت می کرد من می ديدم که بچه ها از نظر ذهنی می توانستند موقعيتی را که قبلا وجود داشته در نظر زنده کنند و موقعيت هايی را که احتمالا از پی می آيد از نظر بگذرانند. بدون کمک گرفتن از شطرنج نمی توان نيروی ذهنی و حافظه بچه ها را به تمام و کمال گسترش داد. شطرنج از عوامل ضروری تکامل فکری کودکان است.» (تعليم و تربيت علمی برای همگان ترجمه رضی هيرمندی)

کتاب گام دوم : آموزش شطرنج با تصویر

آموزش حرکات و زدن مهره ها از همان درس اول در بازی های دو جانبه تمرين می شود و درس به درس تا به آخر که مات کردن حريف است ادامه می يابد.
اين شيوه تدريجی شرکت در بازی ها از ساده تا پيچيده بر اشتياق و علاقه کودکان ۴ تا ۷ سال در يادگيری بازی ها می افزايد. باور ما آموختن در هنگام بازی و بازی در هنگام آموزش است.

بازی شطرنج نمايش روند تفکر است. رويارويی انديشه و اراده هاست. در اين بازی جريان تفکر را می توان احساس کرد و ديد. آگاهی بر فرآيند تفکر برای ما که پيگير تربيت منطقی انديشه فرزندانمان هستيم بسيار دلکش و دارای نهايت اهميت است.
شناخت روند تفکر و بررسی آن در بازی شطرنج رابطه علم و عمل را ويرايش می کند. آيا بازيکن بازی را به دانش خود پيوند می زند؟ آيا فهم حرکات را دارد؟ دشواری اصلی کجاست؟ عدم دقت و تمرکز، ناتوانی در يادگيری، عدم خلاقيت و ضعف در قدرت محاسبه و يا علل ديگر مانع رشد تفکر و تحکيم آن است.
به عبارتی ساده شطرنج نظام ذهنی بازيکنان را در معرض يک «کالبد شکافی» دقيق برای آموزش انديشيدن قرار می دهد. همين بررسی و پژوهش تفکر، پروسه ای است که فوائد شطرنج را تجربه مند می سازد:
۱٫ تقويت روند تفکر
۲٫ تربيت منطقی انديشه
۳٫ توانايی استدلال
۴٫ رشد تفکر ديداری
۵٫ قدرت محاسبه
۶٫ قدرت پيش بينی
۷٫ تقويت تمرکز
۸٫ تفکر همه جانبه
۹٫ توانايي قضاوت
۱۰٫ قدرت تخيل
۱۱٫ قدرت قياس
۱۲٫ خلاقيت
۱۳٫ قدرت تجزيه و تحليل
۱۴٫ استفاده بهينه از زمان
۱۵٫ روحيه پيگيری در حل مسائل
۱۶٫ پايداری و مقاومت
۱۷٫ اعتماد به نفس
۱۸٫ تعادل روحی و اخلاقی در دشواری و سختی ها

درس های شطرنج کامل تر از هر درس ديگری به طور عملی و کاربردی عادت به درست انديشيدن را می آموزد و از آن مهمتر انگيزه و رغبت انديشيدن را در فراگيران برمی انگيزد.
شطرنج ورزش مغز است. سلول های مغز را ماساژ می دهد و به ذهن تحرک و جنبش می دهد، فعال و زنده بودن ذهن توان درک مسائل را بالا می برد و اشتهای حل مسئله و رسيدن به جواب را تحريک می کند.
تاکنون هيچ وسيله آموزشی در جهان ديده نشده که همانند شطرنج بتواند به درجه دقت و معرفت در داوری و شناخت بيافزايد.

دو اشاره :
برای يادگيری مطالب اين کتاب نيازی به مربی حرفه ای و اطلاعات قبلی نيست. احتياجی به صفحه و مهره هم نيست. خودآموزی است جامع که به خودی خود راهنمای مفيدی برای شطرنج آموزان است. مربيان گرانقدری که با خردسالان سر و کار دارند اجازه دهند اين نونهالان با مشاهده خود به مفاهيم برسند. امکان دهند هرچه بيشتر خودشان نکات درسی را دريابند. شما با اشاره های خود فقط راهنمايي کنيد ولی دروس را به «زور» به آنها ياد ندهيد. ياد نمی گيرند! در اين خصوص اشاره به دو نکته را ضروری می شمارم.

نکته اول :
آموختن تعبير آموزش در عمل است. آلمانی ها در مثلی مـی گويند: هـرجا تنها يـک نفـر حـرف می زند و ديگران گوش می دهنـد به دو دليل آنجا «کلاس درس» نيـست : -۱ تنها يـک نفـر حرف می زند و -۲ ديگران گوش می دهند.
پروفسور پال هالموس رياضی دان بزرگ مجاری بر اين باورست که: «بهترين راه آموختن عمل است و بدترين راه آموزش صحبت کردن»۱
آموختن نوعی فعاليت عملی است. مانند شنا کردن و يا نواختن پيانو. می توان آموخت به نحوی که از سرمشق خوبی تقليد شود و مرتب تمرين کرد.

تصور نکنيد که آموختن از طريق انتقال چيزی از يک ذهن به ذهن ديگری صورت می پذيرد. بين ذهن معلم و ذهن شاگرد شکاف عميقی به نام فعاليت وجود دارد. هيچ کس با گفتار آن مربی که می گويد دست و پای خود را کجا و چگونه قرار دهيد شنا کردن را نياموخته است. برای يادگيری شنا بايد وارد آب شد.
هيچ انديشه و نظريه ای نمی تواند به اندازه تجربه شخصی خودتان شما را ياری دهد. فعاليت عملی، معيار ياد گرفتن است. شما آنچه را که انجام می دهيد ياد گرفته ايد و نه آنچه را می دانيد. برخی فلاسفه معتقدند که : اگر به يادگيری به عنوان يک فرآيند ذهنی فکر کنيد از يادگيری فعال باز می مانيد مشاهده کنيد، تجربه کنيد، ياد می گيريد.

جورج پوليا رياضی دان بزرگی که کتابهايش مرجع هر معلم و مربی آموزشی است می گويد : «بهترين روش ياد گرفتن يک مطلب آن است که خودتان آن را ياد بگيريد».
شگفت انگيز است! يادگيری بدون مربی و معلم بيشتر به يک آرزوی بزرگ شباهت دارد تا فعاليتی ثمربخش. اما پوليا ادامه می دهد که : «آرزوهای بزرگی وجود دارند که به صورت آرزو باقی می مانند. اين آرمان های دست نيافتنی خيلی هم بی فايده نبودند. تاکنون کسی به ستاره قطبی دست نيافته است ولی بسياری از مردم با نگاه کردن به آن توانسته اند مسير درست حرکت خود را پيدا کنند، همان گام های کوچکی که به سمت آرزوهای دست نيافتنی برمی داريد می تواند استعداد و توانايي شما را در حل مسائل افزايش و تکامل دهد» ۲
بنابراين آن کوششی ثمربخش است که هرچه بيشتر به سوی آن «آرزوی بزرگ» حرکت کند. دانش آموز بايد تلاش کند تا بيشترين قسمت ممکن هر مسئله را خودش مستقلاً ياد بگيرد.

نکته دوم :
در اصل «آموزش شطرنج با تصوير» گزيده است از دو جلد کتاب Teaching chess step by step. اين ترجمه نه آزاد است و نه واژه به واژه و مقيّد. روايت ابتکاری نگارنده است که دريافت آسان تر و زودتر مطالب را سبب می شود به گونه ای که متن اصلی مانند يک ميدان مغناطيسی آن را در حوزه خود قرار می دهد. دروس در قالب نوينی در سه بخش متمايز و مرتبط نکات درسی، کار در کلاس و فعاليت عرضه می شود تا بر سه رکن مهم آموزش هر درس بيشتر تأکيد و توجه گردد.

ارتباط اين تقسيم بندی بر مشاهده استوار است و هدف اصلی کتاب اين است که فراگيران بتوانند خوب ببينند. مشاهده منجر به فهم نکات درسی می شود به شرطی که هدف معينی آن را هدايت کند. کافی نيست که نوآموزان را به خوب فکر کردن تشويق کنيد. آنان هنوز مشاهده کردن را بلد نيستند. مشاهده تکيه گاهی است برای تعميم و حدس. درس ها با تصاوير واضح در برابر چشمان شطرنج آموزان است و پس از آن به هيچ چيز بيشتری جز مشاهده نيازی نيست!

بخش اول : نکات درسی
درس ها با تصاوير مختلف و بيان ساده است. تصاوير را خوب نگاه کنيد. شطرنج يعنی توانايي مشاهده. مطالب را به دقت بخوانيد تطبيق
خواندنی ها با تصاوير به معنای فهميدن دروس
می باشد.

بخش دوم : کار در کلاس
بعد از هر درس مسئله هايي به دانش آموزان داده می شود تا با دروس آشنايي بيشتری پيدا کنند. هنگام انجام دادن اين تمرين ها در کلاس مواردی را که ياد نگرفته ايد معلوم می شود و می توانيد آنها را بپرسيد. پرسيدن کليد دانش است!

بخش سوم : فعاليت
هدف از انجام دادن فعاليت ها اين است که مفاهيم موردنظر به کار برده شوند و درک شوند. آنها را در بازی کشف کنيد و مهارت پيدا کنيد. مهارت در هر درس مهمتر از دانش آن درس است و نتيجه کار و تمرين منظم است. درسی که در آن مهارت نداريد بی فايده است و کاربردی ندارد.

– از متن سخنرانی پروفسور پال هالموس در گردهمايي رياضی دانان امريکا در
شهر سانفرانسيسکو – ژانويه ۱۹۷۴
– خلاقيت رياضی نوشته جورج پوليا ترجمه پرويز شهرياری

کتاب پایه یک : کتاب کار گام دوم

کتاب کاری است که اجزاء بازی ها را خارج از بازی و در قالب مسئله بررسی و برجسته می کند. تمرين حرکات، زدن مهره ها، تعويض، خارج شدن از کيش، حمله و دفاع کردن، قلعه رفتن و شرایط آن و بالاخره آموزش مات در يک حرکت به صورت مراحل از آسان به دشوار موضوع آن است. به طوری که نوآموزان پس از هر درس می توانند با حل مسائل آن تسلط کافی بر مباحث پیدا کنند.

سخنی با بزرگترها :

يکی از مباحث اساسی تحقيقات نظری در روش آموزش، يافتن ديدگاهی است که از آن منظر مسائل به ساده ترين صورت ممکن ديده و فهميده شونـد. توجه به تصاوير مدل کمکی است کـه دريافت و فهم معانی را به مراتب سهل تر از درک آن در جملات می کند زيرا معنا مستقيماً قابل ديدن و انتقال است. تصوير سيب برای همه دنيا يکی است و احتياجی به تفسير ندارد.
در اين باره خانم دونيس اِد انديس استاد دانشگاه بوستون امريکا در کتاب معروفش «مبادی سواد بصری» می نويسد: «ما به علت های گوناگون همواره می خواهيم دانش و معارف خود را با شواهد بصری تقويت کنيم. مهم ترين دليل برای اين تمايل همان صريح و مستقيم بودن تصاوير يا پيام های بصری و در نتيجه نزديکی و الفت آنها با تجربيات واقعی است».
روشن است که ديدن تصاوير سريع انجام می شود و همه چيز به صورتی جامع هم تحليلی و هم ترکيبی است. چشمان ما هنگام فعاليت به انرژی ناچيزی احتياج دارد و تقريباً با سرعت نور می بيند و در کمتر از ثانيه بی نهايت خبر را به مغز منتقل می کند. معانی بدون واسطه قابل ديدن هستند، ديدن تاريکی همان تاريکی است و ديدن بلندی همان بلندی است! ديگر نيازی به رمزگشايی و توجه ذهنی کلمات به معنا نيست. بنابراين تصاوير نفوذ مؤثری در فهم و درک مفاهيم نوشتاری دارند.
امروز به طور کلی برای آموزش کارآمد تر، تصاوير را در تمام کتاب های درسی و حتی منطق می بينيد. استفاده از تصوير در کتب زبان و رياضی تقريباً در هر برگ است! ولی به طور خاص کتابهای تصويری بدون نوشته و يا با نوشته کوتاه کتابهای کودکانند.
اکنون کتاب کار گام دوم را در دست داريد و برای اولين بار يک کتاب تمرين و تصوير مفاهيم شطرنج راهی نو و هيجان انگيز در برابر کودکان و نوجوانانی که چيزی از شطرنج نمی دانند می گشايد.
هدف از ترکيب تصاوير دنيای ذهنی شطرنج – دياگرام ها – با تصاوير دنيای واقعی آماده کردن کودکان برای فهم بيشتر مفاهيم و بهره گيری آسان تر از مطالب کتاب است. اشتياق به تصوير نسبت به کلام و شاد مانی و رضايتی که کودکان هنگام ديدن تصاوير دارند مسائل را دلپذيرتر می کند. برای کودکان پيش دبستانی که خواندن نياموخته اند و معنای واژه ها را خوب نمی دانند و حتی تلفظ واژه های فنی را بلد نيستند و شنيدن اين کلمات برايشان بيشتر خنده دار است تا معنادار، تصاوير می توانند پيام را منتقل و درک مفاهيم را ساده تر نمايند.

بارها به خاطر کلمه ای درس را متوقف کردم و بر سر تلفظ درست و معنی آن با بچه ها گفتگو و تمرين کردم. در شطرنج کلماتی مانند: پوزيسيون، آن پاسان، تمپو، تقابل، تعويض، گامبی، مطلق، آچمز، فيانکتو و … کم نيستند.

کودکان به عنوان بيننده عمل می کنند و دانش آنان بر اثر چيزهايی است که ديده و می بينند و مسائل را از طريق تماشا تجزيه و تحليل می نمايند. اين تجربه زمينه خوبی برای آموختن بازی شطرنج است که يک بازی ديداری است و مشاهده در آن نقش اساسی دارد. درس ها را بی دليل گفتاری نکنيم و مفاهيم را با پرگويی پيچيده نسازيم. بچه ها اطلاعاتی که با چشم و نه گوش دريافت می کنند زود تر می فهمند و شطرنج اول از مشاهدات ساده شروع می شود و بعد به توانايی در انتـزاع می رسد و دوباره به مشاهده در سطح عالی تر برمی گردد فقط گره کار در اين است که اشتياق به ياد گيری را در کودکان برانگيزيم.
آموزش چيزی به کسی که تمايلی به يادگيـری آن ندارد ممکن نيست، انرژی به هـدر ندهيد و برنامه ريزی نکنيد! تا زمانی که بچه ها اشتياقی به يادگيری از خود نشان ندهند تمام کوشش های ما نقش بر آب است. ايجاد شوق و ذوق نسبت به شطرنج يکی از کارهای اصلی است. اين واقعيتی است که کودکان ۵ يا ۶ ساله را والدين شان به کلاس شطرنج می آورند. آنها از جاذبه های شطرنج اطلاعی ندارند. شطرنج را بلد نيستند که به آن علاقه نشان دهند. يک بار بعد از کلاس به پسر بچه ای گفتم: چند بار است که کتابت سفيد است و هيچ تمرين نمی کنی، پس چرا کلاس می آيی؟ گفت: مامانم دوست دارد من به کلاس شطرنج بيايم!

و يا اينکه : از بچه ای که می گفتند معنای لغات بسياری را می داند پرسيدند معنای ژاکت چيست؟ گفت: لباسی است که وقتی مامانم سردش می شود من می پوشم!
والدين با تجربه می دانند که وقتی برای فرزندانشان تصميمی می گيرند اين فقط يک آغاز است و نه چيزی بيشتر از آن، فرزندان بايد خود به لزوم آن تصميم پی ببرند.
پافشاری صوری بر انجام کاری چه از طريق فرمان، تقاضا، پاداش و تنبيه بر روی بچه ها کارساز نيست. کار مورد علاقه بچه ها به موضـوع آن ربطی ندارد بلکه عمدتاً کاری است که می توانند انجام دهند. آنان به آنچه که انجام می دهند علاقه دارند. هيچ بچه ای به کاری که از آن بيزار است دست نمی زند. از اين تجربه می توان به اين نتيجه رسيد که :
«غلبه توانايی بر ناتوانی» نام رمز آموزش به کودکان است. دانستن، عبور از موانع، موفقيت و پيروزی سرچشمه جوشان ميل و رغبت کودکان است. موتور «ماشين آموزش» کودکان توانايی آنهاست. بدين ترتيب مسئله از اين قرار می شود که اشتياق به يادگيری شطرنج با يادگيری شطرنج پديد می آيد.
اولين بار واسيلی سوخوملينسکی بر اين وضع معماگونه -پارادوکس- انگشت نهاد بنابراين برای خروج از اين وضعيت هيچ راهی نيست مگر آن که در عرضه آموزش شطرنج تحرک و جنبش وسيعی برپا کنيم. همه تلاش ها می تواند بر محور اين دو نکته قرار گيرد :
-۱ چگونه به بچه ها آموزش دهند.
-۲ چگونه بچه ها فعاليت کنند.
توضيح بيشتر اين است که به شکل های گوناگون فهم مطالب و مفاهيم شطرنج را آسان کنيم، از فاصله کتابهای شطرنج با کتابهای کودکان بکاهيم و زبان مطالب را تا جايی که ممکن است ساده و تصويری کنيم. بچه ها بايد بتوانند درس ها را تمرين کنند. آموزش دقت، تمرکز و هدف يابی حاصل کار بر همين تمرين هاست. در واقع اين ابزارهای تفکر که والدين برای درست انديشيدن فرزند انشان در به در به دنبال آنند اساس تمرينات شطرنج است. دسترسی به تمرينات مفيد و مؤثر دروس و بازيهای دو نفره از همان درس های ابتدايی به بچه ها فرصت تجربه الهام گيری از آموزش ها را می دهد. موفقيت و پيروزی های آغازين شادی و از پی آن اشتياق نيرومند به شطرنج را پديد می آورد. در اين مرحله مقام استاد شايسته آن کسی است که در شاگردانش انگيزه و کشش ايجاد کند و آنها را به جانب شطرنج سوق دهد و حتی آنها را مشتاقانه ناگزير از انجام تمرينات بنمايد.
پارادوکس سوخوملينسکی : اشتياق به يادگيری در يادگيری است! يک استراتژی ارزشمند آموزشی است که اجرای آن به دو تاکتيک منفصل و متصل -۱ چگونه درس بدهند (روش ياد دهی)، -۲ چگونه درس بخوانند (روش ياد گيری)، منوط و مربوط است.

دانش دادگر
آذر – ۹۰

کتاب پایه دوم : تقويت هوش با تمرین شطرنج

تقويت هوش ديداری است! با دانستن قواعد بازی می توان قابليت تصور و تجسم نوآموزان را ارتقاء داد. تجسم پایه اصلی بازی شطرنج است! بدون داشتن مهارت های تجسم سازی و خلق رابطه های ذهنی چگونه می توان شطرنج بازی کرد؟ ایده ها از تجسم پوزيسيون ها بوجود می آيند!
لذا تصور و تجسم وضعيت های ساده تا دشوار در شمار زيادی دياگرام تمرين می شود. با دانستن چند قاعـده ساده شطرنج، عموم کسانـی که خواهان تمرکز و دقت بيشترند می توانند از اين کتاب با روشی اصولی بهره ببرند.

شطرنج به عنوان هوش و تمرکز

مبانی شطرنج را می توان به قواعد درک زبان تشبيه کرد.
برای آموختن يک زبان اساس فعاليت های عقلی ما بر پايه گوش کردن و حس شنوايي است ولی در شطرنج حس بينايي جايي برجسته دارد و سهمی اساسی ايفا می کند.
به اين ترتيب درست ديدن و تصور کردن – تجسم – وضعيت ها به طور کلی آن فنی است که بايد گام به گام فراگرفته شود. منظور ما از درست ديدن، نگاه کردن است. عمل ديدن خود به خودی و واکنشی است و فرآيند فيزيولوژی ديدن در سلسله اعصاب بدن انسان به شکل خودکار است. همه ما به آسانی و به طور طبيعی می بينيم! اين توصيف از فعل ديدن به هيچ وجه کافی نيست و به درد شطرنج نمی خورد و مانند آن است که از يک قطعه عظيم يخ شناور به قسمت بيرون از آب اشاره کنيم و بخش بزرگتر آن را در زير آب ببينيم.

نگاه کردن عملی ارادی است و کاوشی بصری محسوب می شود. نگاه کردن علاوه بر ديدن اشياء به روابط آنها نظر دارد و به نحوی توانايي در فهم و معنی بخشيدن به اطلاعاتی است که از طريق چشم ها دريافت می شود. تفاوت ديدن و نگاه کردن را می توان مشخص تر نمود :

در اين دياگرام مهره های سفيد و سياه ديده می شوند. (ديدن)
حال آنکه شاه سياه مات است. (نگاه کردن)

جاکوب برونوفسکی، رياضيدان و فيلسوف برجسته در کتاب «سرچـشمه های دانش و تخيل» می نويسد : «توانايي های ما در زمينه حافظه و تخيل، نمادسازی و نشانه گذاری همه مشروط به قوه بينايي هستند. بينايي بر اين گونه تسلسل ها و چگونگی تفکر درباره آنچه در ذهن پديدار می شود، غلبه دارد.»

با اين توضيحات می توان پی برد که کار چشم بخشی از ذهن است و «نگاه کردن» بيشتر مربوط به فعاليت های مغز است تا چشم.

پژوهشگران برجسته در کشورهای مختلف مانند فورستر از آلمان، پوتزل از اتريش و پنفيلد از کانادا بر اين باورند که : «هر انسانی تعداد بی شماری از علائم را از محيط اطراف خود دريافت می کند. انعکاسی که اين محرک ها در شبکيه چشم به وجود می آورد از طريق رشته های عصبی بسيار باريکی به نواحی پس سری قشر مخ – که منطقه بينايي قشر مخ است- انتقال داده می شود. در اينجا تصوير بينايي به ميليون ها جزء تشکيل دهنده اش شکسته می شود زيرا ياخته های عصبی کارکردهايي تخصصی دارند. برخی ياخته ها جزئي ترين تفاوت رنگ را تميز می دهند، برخی ديگر فقط به خطوط صاف، منحنی يا شکسته پاسخ می دهند و باز گروهی ديگر از ياخته ها نسبت به حرکت از محيط به طرف يک مرکز، يا برعکس از خود پاسخ نشان می دهند. اين قشر «قشر بينايي اوليه» در واقع آزمايشگاهی جالب توجه است که تصويرهای جهان بيرونی در آن، به ميليون ها جزء تشکيل دهنده شان تجزيه می شوند. مجاور اين منطقه بخش ديگری قرار دارد که متخصصان آن را «قشر بينايي ثانويه» می خوانند. ياخته های اين ناحيه که در سر تا سر لايه فوقانی قشر مخ پراکنده اند محرک های بينايي را که از «قشر بينايي اوليه» به آنها رسيده است به گروه های کامل و پيچيده ای به نام طرح های پويا تبديل می کنند. اين ياخته ها تک تک مشخصات اشياء مشاهده را به ساختارهای کامل و متنوعی تبديل می کنند. (به نقل از کتاب «جهان گمشده و جهان بازيافته» اثر الکساندر رومانوويچ لوريا ترجمه حبيب اله قاسم زاده – دکتر رامين مجتبايي)

اين تحقيقات نشان می دهد که حجم فعاليت های عقلی تاچه اندازه بر چشم ها اتکا دارد و اساساً بسياری از جلوه های هوشمندی مانند فکر کردن، فهميدن و مشاهده کردن بستگی به فهم ديداری دارند. به همين دليل بازي شطرنج برپايه حس بينايي فعاليتی عقلی و در حوزه هوش ديداری است. هوش ديداری توانمندی ما در درک پديده های ديداری است. توانايي تفکر با تصاوير و يا به طور خاص با مهره و پوزيسيون هاست و تفاوت آن با هوش به طور کلی در ويژگی بی واسطه آن است.

نوآموزان با ويژگی های تفکر ديداری ناآشنايند! اين درست است که می توان پس از بازی های فراوان به صورت نسبی بر بازی خود تسلط يافت، اما اين عمل ناخودآگاه اتفاق می افتد و به شيوه ای مطلقاً ساختاری بازی می شود. چيزی شبيه سخن گفتن کودکان که بدون آموزش دستور زبان گفتگو می کنند. آنها نمی توانند بخوانند و بنويسند و يادگيری زبان را در حد مکالمه روزمره می دانند ولی به طور کلی سواد ندارند که از امکانات بسيار متنوع کلام برای بيان افکار و احساسات خود استفاده کنند. بر اين قياس می توان استنباط کرد که افرادی بدون داشتن سواد ديداری شطرنج بازی می کنند. اين سطح از بازی به ميزان همان سطح از محاوره کودکان است. سواد ديداری در شطرنج آموختنی است و نياز به تعريف، تمرين، مشاهده و بازی دارد.

سواد ديداری در شطرنج از ابزارها و نشانه های هوش ديداری است. توانايي ساختن و فهميدن پوزيسيون ها و الگوهای مؤثر در بازی است و مفاهيـم، اصول، قواعد حاکم بر مهره ها و حـرکت ها، فنون و يا تکنيک های متنوع مراحل مختلف بازی را در برمی گيرد. فهم اين قواعد تقريباً همان اهميتی را دارد که صرف و نحو در ساختن جملات دارد. اين ذات بازی شطرنج است که رابطه گسترده ای ميان هوش و پوزيسيون ها بوجود می آورد.

تفاوت نقش شطرنج در افزايش هوش ديداری با ساير بازی های فکری را می توان ارزيابی کرد. مثلاً در بازی فکری «جورچين» شما بايد قطعات موجود در تصوير را در کنار هم بچينيد و به شکل يک مربع در آوريد.

مشابه اين مسئله تمرينات منظمی در درس ها داريم مثلاً :

در اين دياگرام مهره ها را به نحوی جابجا کنيد که شـاه سياه مات گردد. در اين مـسئله پوزيــسيون نهايـي ما يـک وضعيت ذهنی است که دو مشخـصه دارد : ۱- کيـش شـاه و ۲- عدم فرار آن. در مسئله قبل پاسخ مشخص و مربع است ولی در اينجا پاسخ مشخص نيست فقط مشخصه های آن معلوم اسـت. به جای اشـکال هندسـی که اضلاع شــان راهنمـای حل مسئله اند حرکات مهره ها و طـرز رابطه آنها با يکديگـر قرار دارد که پوزيسيون مات را را به وجود می آورد. در واقع برمبنای تفکر ديداری «طرح» در شطرنج يعنی استفاده ی خاص از مهره ها.

بنابراين برای آموزش سواد ديداری همانند ياد گرفـتن خواندن و نوشتن بايد از پايه شروع کرد و الفبا را آموخت. از اين لحاظ کتابی که در دست داريد در دو بخش تدوين شده که بخش اول آن در واقع ويرايشــی بر درس ها و تمـرينات کتاب «شطرنج و درک مسائل بنيادی – پايه ۲» است و بخش دوم با مسائلی نوين راهنمای شما برای آموزش و بيان سواد ديداری است.

دانش دادگر – فروردين ۹۴

کتاب گام سوم : آموزش شطرنج با مسئله

آموزش شطرنج با مسائل؛ سه بخش مهم اين کتاب عبارتند از :

شرح اصول کلی شروع بازی و بايد و نبايد آن
نمود تاکتيک ها
و الگوهای آخربازی شاه و پياده.

وجه مشترک آموزشی این سه بخش تمرکز بر نشانه های دیداری و کلیدی آنان است. توجه و تأکيد بر تفکر ديداری و شناخت الگو و نشانه ها در شروع بازی در تاکتيک ها و درآخر بازی شاه و پياده خط پررنگی است که از آغاز تا پايان کتاب ادامه دارد.

اين سری از کتاب ها بــرپايه تازه ترين برنامـــه آموزش شطــرنــج به کودکان توسـط «بنياد شطرنج گاسپاروف» تهيه شده است و نگارنده به دليل برقراری ارتباط بيشتر مطالب با کودکان تغييرات صوری در متن و حجم درس ها و تقسيم بندی آنان به صورت سه گام مصوّر را ضروری شمرده است.

قرار دادن کتبی به شکل و شمايل کتابهای دانشگاهی با وزنه اوراق بی روح در دستان کودکان اشاره به فاصله ما از اين نونهالان دارد، بنابراين کتاب اوّل را که به صورت نقاشی آموزش می دهد، گام اوّل و آموزش شطرنج با نقاشی ناميدم. برای کودکان که شادی از بازی عشق است شطرنج اشتياق برانگيز نيست. آشنايی با شطرنج از راه نقاشی روش جالبی است که کودکان طعم اين بازی ژرف فکری را در حال نقاشی که سرگرمی همه بچه هاست می چشند.

و اما در مورد گام دوم و سوم اين نکته ها قابل ملاحظه اند:

۱- اين کتب منابع ارزنده ای برای مربيان و راهنمايان شطرنج است که به آموزشی مؤثر می انديشند.
تمرکز و حوصله گام به گام به روی «نکات درسی» مثال زدنی است. مباحث، دقت زيادی بر روی مسائل ساده ولی مهّم دارند و از مفاهيم پايه به قوانين و روش های درست بازی به ويژه در شروع بازی مرتبط می شوند و اجزاء اصلی يک بازی منطقی به صورت مسائل تمرين می شوند.

روشی که گام به گام دارد شايد با اين مثال آموزشی قابل شرح باشد:

فرض کنيد می خواهيد به کودک خردسالی ياد بدهيد که «گربه» چيست. آيا برای او توضيح می دهيد که گربه پستانداری گوشتخوار و نسبتاً کوچک است که پنجه هايي جمع شدنی و صدايي ويژه دارد! و خلاصه هر آنچه درباره اين حيوان می دانيد می گوييد؟ در اين صورت شما آموزش را برپايه چيزهايي غيرمحسوس بنا نهاده ايد و به کج راه رفته ايد.

در اين گونه آموزش لازم است ابتدا به آن کودک گربه های مختلفی را نشان داد و هر بار آن را پيشی صدا کنيد تا اينکه ايده گربه در ذهن کودک نقش بندد و سپس در تجربيات بيشتر با ايـن حيوان ويژگی های ديگر را برمی شماريد. به بيان کلـی تر بهـترين راه برای تعميم، انتزاع از تجربيات است. آنها را بايد گام به گام آموخت.

حجم زياد در زمان اندک فشار زيادی به ذهن نوآموزان وارد می نمايد.

۲- حل مسئله عضو جدا نشدنی از آموزش شطرنج است و استخوان بندی گام دوم و خاصه گام سوم را دربر دارد.

ويژگـی گام سـوم افزايـش مسائل درسـی آن است که از ميـان سـری کتابـهای آموزش Step1,2,3,4,5 فدراسيون شطرنج آلمان انتخاب و گزيده شده اند.

پال هالموس رياضيدان معروف آمريکايي که نوشته های توصيفی او درباره رياضيات بسيار معروف و جالب است می گويد: «دوست دارم هر درسی را با يک مسئله آغاز کنم».

پس از «نکات درسی» مسائل در برابر شماست. اين مسائل تنها برای فهم کامل تر دروس تنظيم شده اند و دقيق تر بگوييم تمرين هستند تا مسئله. با اين رويه امکان يادگيری نوآموزان از آن چه آموزش می بينند فراهم می آيد. دکتر فيليپ جی استاد دانشگاه ويرجينيا در کتاب مشهورش «ذهنيت فلسفی» می نويسد:

«ارسطو به ما می گويد که ما ساختن را با ساختن ياد می گيريم. ما عدالــت را با عادل بودن يـاد می گيريم و جان ديويي به صورت ساده می گويد: ما با انجام دادن ياد می گيريم.»

۳- ياد دادن و ياد گرفتن دو روند متفاوت است. اين عبارت مناقشه پذير نيست! مسئله ای را حل کنيد. حال حل کردن آن مسئله را ياد دهيد. آيا اين دو روند يکی است؟ قطعاً خير!

شرط لازم ياد دادن، خوب ياد گرفتن است ولی اين کافی نيست. مربی بايد روش تدريس را بداند. چيزی که بدون آن می تواند موجب سرخوردگی و سردرگمی بسياری از نوآموزان با استعداد شود.
نوآموز شطرنج صرفاً با دانستن انبوهی اطلاعات نمی آموزد که بازيکن خوبی باشد. او بايد فردی جديد و متفاوت شود. مربيان متبحری که در آموزش شطرنج جدی هستند اين احساس را دارند که افراد را دوباره می سازند.

شطرنج توده ای اطلاعات نيست که هرکسی آنها را بخواند بازيکن خوبی شود. تدريس شطرنج يعنی شخصيت، قدرت نظم، عادات، عقايد، ارزش ها، رفتار و همه آن صفاتی که فرد را می سازند دوباره مورد بازبينی قرار گيرد.

بازيکن خوب شطرنج منظومه ای از دانش و خصوصيات برتر فردی است. با اين حال مربی محترمی می گفت: من گام دوم را در سه جلسه تدريس نمودم، گام سوم کجاست؟!

آناتول فرانس، در «باغ اپيکور» مطلبی در اين باره دارد: «سعی نکنيد با زياد ياد دادن به آنها غرور و تکبر خود را ارضا کنيد. فقط کنجکاوی آن ها را بيدار کنيد. چشم شنوندگان خود را باز کنيد ولی از سنگين کردن بار مغز آن ها بپرهيزيد. کافی است جرقه ای در آن ها به وجود آوريد. هرجا خوراکی برای آتش وجود داشته باشد شعله آن به خودی خود فروزان می شود».

متأسفانه فراوانی دانش شما را نوآموزان متوجه نمی شوند ولی شما بزودی متوجه دشمن سرسخت ارتباط خود با آنان خواهيد شد.

دانش دادگر – تير ۹۰

کتاب پایه سوم : مبانی شناخت دفاع و مات در دو حرکت

اين کتاب نمونه های دفاع را مورد بررسی قرار می دهد و هر نوع دفاعی را در فصلی جداگانه و در حل مسائل آن توضیح می دهد اين مسائل تمريناتی است برای فهم بيشتر دفاع کردن.
مبحث مات در دو حرکت در پنج بخش ارائه می شود تا دقايق متفاوت و مرتبط آن به طور جداگانه مفهوم و تثبیت گردد. اين روش که مسئله اصلی را در ترکيبی از مسائل کمکی مورد تجزيه و تحليل قرار می دهد براساس اين نظر ژرژپوليا رياضی دان نامی است که : هر مسئله از چند مسئله کمکی بوجود آمده که برای حل آن بايد به مسائل کمکی آن احاطه کامل داشت. بنابراين برای اولين بار تمرکز بر فرآيند حل مسائل مات در دو حرکت با تمرينات آن آموزش داده می شود.

paye3

اينک کتاب مبانی شناخت (پايه ۳) د ر اختيار علاقه مند ان قرار می گيرد. اين جلد د ر سطحی بالاتر تنظيم شد ه و برد اشت و تد وينی از پنج کتاب :
۱٫ Learning chess step 2 (By: Rob Brunia, Cor van Wijgerden)i
۲٫ Learning chess step 1plus (By: Cor van Wijgerden)i
۳٫ Learning chess step 1extra (By: Cor van Wijgerden)i
۴٫ Learning chess step 2 plus (By: Cor van Wijgerden)i
۵٫ Learning chess step 2 extra (By: Cor van Wijgerden)i

است که شامل دو بخش اصلی، دفاع کردن و مات در دو حرکت می شود. د ر بخش «مات د ر د و حرکت» برای آنکه مباحث با نظم و ترتيب فهماتری رد ه بند ی شوند از پنج کتاب :

۶٫ The Manual of Chess Combination (By: Sergey Ivashchenko)i
۷٫ u2345 Chess Problems (By: Milan Velimirovic, Marjan Kovacevic)i
۸٫ o303 Tricky Check Mate (By: Fred Wilson, Bruce Alberston)i
۹٫ Winning Chess Exercises for Kids (By: Jeff Coakley)i
۱۰٫ o202 Checkmate for Children (By: Fred Wilson, Bruce Alberston)i

با تغيير د ر برخی مسائل استفاد ه شد ه است. کتاب طبقه بند ی معينی از مباحث را بد ست می د هد که نمونه ای از کار سيستمی است. برای حل مسائل تد ارک قبلی لازم است و کتاب کار پايه ۲ را بايد مطالعه و تمرين کرد. روند تکاملی تمرينات به ناچار سطوح بالاتری د ارد و ذهن را برای حل د شواری هايي که د ر بازی پيش می آيد آماد ه تر می سازد.

۱- دفاع کردن

روشن است که اساس دفاع کردن بايد بر پيش گيري استوار باشد و برای اينکه بتوانيم با مؤفقيت دفاع کنيم لازم است به خوبی از حمله حريف آگاه باشيم و از آن پوزيسيونی که موجب حمله می شود سر درآوريم. با اين حال جوهر اصلی دفاع کردن بر مبنای تهديد حمله کننده به مجازات و يا جلوگيری از حمله است. «قهرمانان جهان ويلهلم اشتاينيتس و امانوئل لاسکر بازی های فراوانی را به لطف اجرای دقيق دفاع و سپس دست زدن به حمله متقابل بردند» (کوتوف – ميراث شطرنجی آلخين).

برای شناخت روش های دفاع کردن، چهار ويژگی دفاع را در قالب مسائل طبقه بندی کرده ايم. به عنوان نمونه در دياگرام زیر سياه چهار نوع دفاع دارد :

حمايت کردن (Re8)
فرار کردن (Nd4)
گرفتن مهره حمله کننده (Bxe2)
قطع مسير حمله (Be5)

که بهترين آن زدن رخ است.
مبحث دفاع ترکيبی و يا ترکيب در دفاع موضوعی دشوارتر است که در گام های بعدی مورد مطالعه قرار می گيرد.

۲- مسائل مات در دو حرکت :

ابتدا بايد روشن کرد که در اين بخش ما با چه نوع مسئله ای روبروئيم و عناصر اساسی آن کدام است. مسائل از نظر کلی به قول جورج پوليا رياضی دان نامد ار بين المللی بر دو نوعند: ۱- مسائل مربوط به پيدا کردن و ۲- مسائل مربوط به اثبات کردن. مسائل شطرنج از نوع پيدا کردنی است، بدين صورت که ما در شطرنج با مسائل ثابت کردنی که هدف آن مثلاً اثبات صحت قضيه ای باشند روبرو نيستيم. عناصر اساسی و بخش های مختلف مسائل پيد ا کرد نی عبارتند از : ۱- مجهول، ۲- د ا د ه ها و ۳- شرط.

اين سه عنصر از نظر اهميت و اولويت همسان نيستند و شرط عنصر مهمتر و اصلی مسئله است. بد ون د رک د رستی از شرط مسئله شناخت و حل مسئله ممکن نيست. مجهول بايد بواسطه شرط با د اد ه ها ارتباط برقرار کند. برای نمونه اين دو مسئله را ملاحظه نمائيد : ۱- مثلثی را با معلوم بود ن سه ضلع آن رسم کنيد و ۲- مثلثی را با معلوم بود ن سه ارتفاع آن رسم کنيد. د ر هر د و مسئله د اد ه ها يکی است. سه پاره خط – د ر يکی سه ضلع و د ر د يگری سه ارتفاع- و مجهول هم يکی است، مثلث. ولی «شرط» اين د و مسئله با هم متفاوت است. د ر مسئله اول شرط شد ه که سه پاره خط اضلاع مثلث اند ولی د ر مسئله د وم سه پاره خط ارتفاع مثلث اند. لذا اين دو مسئله به کلی با هم فرق د ارند. اين را به د ليل اهميت عنصر شرط مثال زد يم. «شرط» مسئله در شطرنج و رياضی تفاوت مهمی با يکد يگر د ارند. د ر رياضيات شرط مسئله را معين می کنند ولی د ر شطرنج چنين نيست. شرط مسئله را بايد حد س زد و پيش بينی نمود. هيچ حريفی پيش از انجام حرکت فکرش را د ر اختيار د يگری قرار نمی د هد و ريشه همه پيچيد گی و بغرنجی مسائل شطرنج نسبت به مسائل رياضی د ر همين عد م تعين است.

پروفسور پوليا د رباره مسائل «مات د ر د و حرکت» می گويد: د ر مرحله ای از بازی شطرنج مهره های سفيد و سياه، به نحوی رو د ر روی هم قرار گرفته اند. مجهول عبارت است از حرکت سفيد. شرط، حرکتی را طلب می کند که بد ون ارتباط و تأثير حرکت سياه، سفيد بتواند د ر حرکت بعد ی شاه سياه را مات کند. يعنی اينکه حرکت مجهول بايد هر حرکت سياه را د فع کند و پاسخ آماد ه خود را برای مات کرد ن پيش بينی کند. به اين ترتيب، د ر اين حالت می توان شرط مسئله را برابر تعد اد حرکات مؤثری د انست که برای سياه پيش بينی می شود.

طرح عمل و استراتژی سفيد چنـين است : بايد از حرکت بحرانـی سياه که ظاهراً خطـر بيشتری د ارد آغاز کرد و فهرستی از حرکت های سفيد تنظيم کرد که می توانند با اين خطر عمد ه مقابله کنند. بعد حرکت های «د رجه د وم» سياه را د ر نظر می گيريم و از فهرست خود حرکت هايی را که قاد ر به مقابله با اين حرکت های د رجه د وم نيستند حذف می کنيم، «سرانجام بايد تنها جواب د رست باقی بماند».

اين راه حل کلی مسائل «مات د ر د و حرکت» است. شما می توانيد با پيروی از روش پوليا اين مسائل را حل کنيد. اين کار آسانی است، سختی کار د ر اين است که : چگونه می توان آن را آموزش د اد؟
روند ياد گرفتن از ياد د اد ن متفاوت است.!

آموزش حل اين مسائل را نمی توان با اين گونه توضيح و يا با حل کرد ن مسائل مات در دو حرکت يکی د انست. يافتن مجهول از راه کورمال و از طريق آزمون و خطا بد ون آگاهی از ارتباط عناصر اصلی و يا طرح و نقشه ای کاری بی فايد ه و نتيجه است که جنبه آموزشی ند ارد. هيچکس پرواز کردن را با پرواز کردن نمی آموزد!

به قول ويلهلم نيچه «هر آن کس که می خواهد پرواز کردن را بياموزد ابتدا بايستی ايستادن و راه رفتن و دويدن و صعود کردن را ياد بگيرد».

کار آموزش «مات در دو حرکت» را چگونه شروع کنيم؟

بهترين راه آموختن عمل است و شما آنچه را که انجام می د هيد ياد گرفته ايد. اين مسائل را تا آنجا که ممکن است بايد به تعد اد ی مسائل کمکی مربوط به آن تقسيم نماييد که قابل تفکر و ساده تر برای نوآموزان باشـد، قطار اند يشه را به حرکت د ر آوريـد! جورج پوليا د رباره حل مسائل قول مشهوری دارد به اين مضمون که : «اگر نمی توانی مسئله ای را حل کنی مسئله آسان تری وجود د ارد که آن را هم نمی توانی حل کنی، آن را پيد ا کن».

بنابراين از تجزيه مسئله اصلی به رشته مسائل کمکی که د سترسی به مجهول آن آسان تر و مشابه آن باشند آغاز می کنيم. بد ين معنی که مجهول تازه به راحتی و آسان تر از د اد ه ها استخراج شود و به تدريج د انش يافتن مجهول مسئله اصلی مهيا شود.

پوليا د ر کتاب خلاقيت رياضی می گويد : «مسئله کمکی به مسئله ای گويند که بايد به آن توجه يا روی آن کار کنيم. اين توجه يا کار به خاطر خود اين مسئله نيست بلکه به اين خاطر است که به حل مسئله ديگری، يعنی مسئله اصلی ما کمک می کند. مسئله کمکی وسيله ای است برای رسيد ن به هد ف، اين وسيله راه رسيد ن به هد ف را هموار می کند. مسئله اصلی هد ف ماست و د ر انتهای مسير قرار دارد». زنجيره ای از مسائل کمکی در طول مسير می توانند :

– به تمرکز و کشف عناصر مسئله اصلی کمک کنند.
– مشوق اند يشه شوند، بار مثبتی به تفکر د هند و گام های مسئله اصلی را جلو ببرند.
– نقش محرک بيابند و به واکنش ها سرعت د هند. شيمی د انان به اين محرک ها کاتاليزور می گويند. چنين مسائلی د ر واقع القاء کنند ه اند يشه ها هستند.

روش تجزيه و ترکيب مجد د مسئله، عملياتی برای فهم و حل مسئله است. تجزيه مسئله اصلی – کل- به يک رشته مسائل کمکی و بار د يگر با ذخيره د انش حاصل از آنها به مسئله اصلی – کل – روی آورد ن اين است راهی که د رک ما را نسبت به مسئله اصلی به تد ريج د گرگون می کند و دورنمای روشن تری برای حل آن به ما می د هد. به عبارت ديگر در اين روش با ايجاد يک سری مسائل کمکی لحظات متفاوت پروسه مات در دو حرکت تمرين می گردد. مسائل «مات د ر د و حرکت» را می توان به پنج سطح تجزيه کرد :

سطح اول : عنصر شرط اين مسائل معلوم است و سفيد با توجه به اين راهنمايي – يعنی حرکت سياه – حرکت اول (مجهول) را به آسانی پيد ا می کند و د ر حرکت بعد مات می کند.

سطح دوم : سياه حرکت نمی کند. يعنی شرطی د ر مقابل سفيد وجود ند ارد و سفيد با دو حرکت پياپی سياه را مات می کند. در اين سطح مات های دو حرکتی در حالت استاتيک تمرين می شوند و فراگيران می آموزند که در دو حرکت مات را بسازند.

سطح سوم : اين مسائل بر د و بخش اند : -۱ مسائلی که د ر آن حرکت اول سفيد معلوم است و -۲ مسائلی که د ر آن حرکت د وم سفيد معلوم است. د ر هر د و بخش عنصر شرط مشخص نيست. بد ين ترتيب تفکر بر اين مسائل يکبار با تمرکز بر حرکت اول و بار د يگر با توجه به حرکت د وم شروع می شود. اين د و روش تفکر برای رسيد ن به مات يعنی يکبار از اول به آخر – مبد أ به مقصد- و بار د يگر از آخر به اول – مقصد به مبد أ – نکته ای مهم د ر ياد گيری است.

سطح چهارم : د ر مسائل اين بخش شرط مشخص نيست ولی د اد ه ها مشخص اند و با د و مهره نامبرده و معلوم شاه مات می شود. مهارت د ر همکاری و حرکات مرتبط به يکد يگر نکته اين مسائل در مات های دو حرکتی است.

سطح پنجم : «مات د ر د و حرکت» بد ون هيچگونه راهنمايی است. حال می توانيم اين مسائل را حل کنيم.

پس همه مراحل را اد غام می کنيم. با توجه به د اد ه ها بايد شرط مسئله را حد س زد و با مرتبط کرد ن د اد ه ها و مجهول بوسيله شرط مسائل حل شوند. بنابراين کار ذهنی حل کنند ه را می توان به مثابه نيرويي د انست که به تجربه های حاصل از مسائل سطوح پيشين جان تازه ای می د هد و بين آن تجارب و اين مسائل ارتباط برقرار می کند و نقش بسيج کنند ه و تنظيم کنند ه د ر هنگام تفکر بر اين مسائل را نيز د ارد.

کتاب گام چهارم : درس و مشق مسائل کلیدی

درس ها و مسائل اين کتاب چنين است :

دفاع فعال کنيد
حمله کنيد
قدرت تحرک مهره ها
حرکت بينابينی
نقشه راه
مربع پياده
ارتقاء پياده
پياده رخ

آموزش دفاع فعال با ایده بهترین دفاع، حمله است و روش حمله با استفاده از افزارهای تاکتیکی مشخص در شمار زیادی مسئله تمرین می شود. تحرک مهره ها و کمین مهره های بی تحرک از اصول خدشه ناپذیر سه مرحله بازی، مسائل فصل دیگر است. مسائل «حرکت بينابينی» مبنا و پایه بسیاری از تاکتیک های زیبا را تجربه پذیر می کند.
نقشه راه مسائلی فرضی است که امکان تمرین هدف گزینی، طرح ریزی و اجرای آن را برای نوآموزان فراهم می کند. مسائل مربع پیاده، ارتقاء پیاده و پیاده رخ مرتبط با درس های آخر بازی است. بخش پایانی کتاب اختصاص به تمرین هایی درباره همه دروس دارد.

برای دریافت پاسخنامه کتاب گام چهارم به این لینک مراجعه کنید : دریافت پاسخنامه کتاب های گام به گام

اين سری از کتاب ها برپايه تازه ترين برنامه آموزش شطرنج به کودکان توسط «بنياد شطرنج گاسپاروف» تهيه شده است و نگارنده به دليل برقراری ارتباط بيشتر مطالب با کودکان تغييرات صوری در متن و حجم درس ها و تقسيم بندی آنان به صورت سه گام مصوّر را ضروری شمرده است.
قرار دادن کتبی به شکل و شمايل کتابهای دانشگاهی با وزنه اوراق بی روح در دستان کودکان اشاره به فاصله ما از اين نونهالان دارد، بنابراين کتاب اوّل را که به صورت نقاشی آموزش می دهد، گام اوّل و آموزش شطرنج با نقاشی ناميدم. برای کودکان که شادی از بازی عشق است شطرنج اشتياق برانگيز نيست. آشنايی با شطرنج از راه نقاشی روش جالبی است که کودکان طعم اين بازی ژرف فکری را در حال نقاشی که سرگرمی همه بچه هاست می چشند.
و اما در مورد گام دوم و سوم اين نکته ها قابل ملاحظه اند:

روشی که گام به گام دارد شايد با اين مثال آموزشی قابل شرح باشد:

در اين گونه آموزش لازم است ابتدا به آن کودک گربه های مختلفی را نشان داد و هر بار آن را پيشی صدا کنيد تا اينکه ايده گربه در ذهن کودک نقش بندد و سپس در تجربيات بيشتر با اين حيوان ويژگی های ديگر را برمی شماريد. به بيان کلی تر بهترين راه برای تعميم، انتزاع از تجربيات است. آنها را بايد گام به گام آموخت.
حجم زياد در زمان اندک فشار زيادی به ذهن نوآموزان وارد می نمايد.

2- حل مسئله عضو جدا نشدنی از آموزش شطرنج است و استخوان بندی گام دوم و خاصه گام سوم را دربر دارد.
ويژگی گام سوم افزايش مسائل درسی آن است که از ميـان سری کتابهای آموزش Step1,2,3,4,5 فدراسيون شطرنج آلمان انتخاب و گزيده شده اند.

«ارسطو به ما می گويد که ما ساختن را با ساختن ياد می گيريم. ما عدالــت را با عادل بودن يـاد می گيريم و جان ديويي به صورت ساده می گويد: ما با انجام دادن ياد می گيريم.»
۳- ياد دادن و ياد گرفتن دو روند متفاوت است. اين عبارت مناقشه پذير نيست! مسئله ای را حل کنيد. حال حل کردن آن مسئله را ياد دهيد. آيا اين دو روند يکی است؟ قطعاً خير!

بازيکن خوب شطرنج منظومه ای از دانش و خصوصيات برتر فردی است. با اين حال مربی محترمی می گفت: من گام دوم را در سه جلسه تدريس نمودم، گام سوم کجاست؟!
آناتول فرانس، در «باغ اپيکور» مطلبی در اين باره دارد: «سعی نکنيد با زياد ياد دادن به آنها غرور و تکبر خود را ارضا کنيد. فقط کنجکاوی آن ها را بيدار کنيد. چشم شنوندگان خود را باز کنيد ولی از سنگين کردن بار مغز آن ها بپرهيزيد. کافی است جرقه ای در آن ها به وجود آوريد. هرجا خوراکی برای آتش وجود داشته باشد شعله آن به خودی خود فروزان می شود».

متأسفانه فراوانی دانش شما را نوآموزان متوجه نمی شوند ولی شما بزودی متوجه دشمن سرسخت ارتباط خود با آنان خواهيد شد.
دانش دادگر – تير ۹۰

کتاب گام پنجم : درس و مشق مسائل کلیدی

فهرست درس ها و مسائل آن چنین است:

حرکت پوزيسيونی
الگو مبنا و ترکیب ماتی
تدارک حمله دوگانه
نقشه راه
پیاده رونده و دفاع در برابر آن

gam5

اگر شطرنج یک بازی پوزيسيونی است، آنگاه اهمیت درس «حرکت پوزيسيونی» و مسائل آن روشن تر می شود. حرکات پوزيسیونی نسبت حرکت مهره را با هماهنگی، تقویت و بهبود پوزيسيون نشان می دهند. فصل الگو مبنا و ترکیب ماتی بررسی هسته اصلی ترکیب های ماتی است. در هر ترکیب ماتی نهایتاً همکاری دو مهره مات را مشخص می سازند. نوع اين همکاری با مهره های متفاوت مسائل این بخش اند. فصل تدارک حمله دوگانه شرح کاملی است از چگونه حمله دوگانه کنیم. حمله دوگانه ریشه بسیاری از حملات است. بخش نقشه راه مسائلی دشوارتر از قبل دارد. پياده رونده و دفاع در برابر آن درس ها و مسائل آخربازی است و بخش پایانی کتاب اختصاص به تمرین هایی درباره همه دروس دارد.

گام پنجم ادامه سری کتابهای گام به گام است و منابع مورداستفاده از اين قرارند :

۱- Learning Chess Step3 extra (By Cor Van Wijgerden)
۲- Learning Chess Step3 plus (By Cor Van Wijgerden)
۳- Learning Chess Step3 extra (By Cor Van Wijgerden)

۴- Learning Chess Step4 (By Cor Van Wijgerden)
۵- Learning Chess Step4 plus (By Cor Van Wijgerden)
۶- Learning Chess Step4 extra (By Cor Van Wijgerden)
۷- Learning Chess Manual for Chess Trainers Step3 (By Rob Brunia, Cor Van Wijgerden)
۸- Learning Chess Manual for Chess Trainers Step4 (By Rob Brunia, Cor Van Wijgerden)
۹- Chess Mazes (By Bruce Alberston)
۱۰- شطرنج پوزيسيونی ، نويسنده : مارک دو ورتسکی، مترجم : خشايار بهاری
۱۱- تاکتيک های برنده در شطرنج، نويسنده : آيرونيک چرنف و فردرينفلد، مترجم : رضا رضايي

اين کتاب شامل شش فصل است. در هر فصل، درسی موضوع و کيفيت شناخت را تشريح می کند و انبوه تمرينات با افزايش کميت اين شناخت مهارت نوآموزان را پرورش می دهد. مهارت در رقابت اصل است. جنبه های مختلف و نکات کليدی بازی را می توان در قالب فرضی مسائل آموخت و به سرعت تمرين کرد. درس و مشق مسائل، يک عامل بنيادی در يادگيری است. ممکن است اين سؤال پيش بيايد که چه ضرورتی دارد اينقدر خودمان را برای حل مسائل به دردسر اندازيم. بهتر نيست بيشتر بازی کنيم و با بازی کردن شطرنج را بياموزيم؟

در ثمربخشی «بازی کردن» نمی توان ترديد کرد. تجربه و دانش در مراحل سه گانه شروع، وسط و آخر بازی به صورت پوزيسيون های ايستا يا ستاتيک و پيوستگی تو در توی اين سه مرحله به شکل پوزيسيون های پويا يا ديناميک و فهم وضعيت های برتر و يا برنده، بدون بازی کردن حاصل نمی شود.
دانش و تجربه نوآموزان از آغاز آموزش بايد از هر دو دروازه کل و جزء و يا «بازی» و حل مسئله وارد دنيای شطرنج شود مطلق کردن هريک خطاست.

دانش دادگر – دی ماه ۹۲

کتاب گام شش : درس و مشق مسائل کلیدی

فهرست درس ها و مسائل آن چنین است :

حمله به قلعه شاه
سوار گرفتار
عرض هفتم و دوم
طراحی برای مات
روش آچمز و تعیین مهره پشت آن
آخر بازی پیاده

gam6

با تمرین الگوهای ماتی در گام پنجم اقدام و اداره حمله به شاه هوشمندانه تر طراحی می شود. انتظار می رود با حل این مسائل نوآموزان فرصت حمله به شاه را از دست ندهند. مسائل سوار گرفتار دشوارتر از گام قبلی است. مسائل عرض هفتم و دوم، آموزش چگونگی تسخیر این دو عرض طلایی با رخ هاست.

مبحث طراحی برای مات شکل تکاملی مسائل نقشه راه است و در واقع آموزش طرح ریزی در شطرنج است. فصل روش آچمز تمرکز بر افزار تاکتیکی است که نهاد آن بر حمله دوگانه نیست. این بخش فنونی که شکل سه مهره در یک مسیر و آچمز را بوجود می آورند، با مسائل آموزش می دهد. نکات کلیدی آخر بازی پیاده و تمرین همه مسائل، دروس بخش های پایانی کتابند.

انديشه آموختن از طريق «حل مسئله» که روش اصلی و مرکزی سری کتاب های گام به گام است، اکنون به گام ششم رسيده

است. منابع مورد استفاده از اين قرارند:

۱- Learning Chess Step4 (By Cor Van Wijgerden)
۲- Learning Chess Step4 plus (By Cor Van Wijgerden)
۳- Learning Chess Step4 extra (By Cor Van Wijgerden)
۴- Learning Chess Step5 (By Cor Van Wijgerden)
۵- Learning Chess Manual for Chess Trainers Step4 (By Rob Brunia, Cor Van Wijgerden)
۶- Learning Chess Step5 extra (By Cor Van Wijgerden)
۷- Learning Chess Manual for Chess Trainers Step5 (By Rob Brunia, Cor Van Wijgerden)
۸- Chess Mazes (By Bruce Alberston)

اينک خط پيشرونده مباحث آموزشی روشن تر و مشخص تر می شود. متدولوژی علمی، عمل گرايی و امکان تجربه يعنی وجود محيط و وسايل تجربه را نکته مرکزی در روند يادگيری مي داند، به عبارتی اگر شناسايي عناصر اصلی يک بازی منطقی و ترکيب بندی اين اجزاء به صورت کل در جريان بازی از اصول آموزش است. آنگاه شناخت و تجربه کردن اين عناصر به شکل مسائل گوناگون درس های آن است.

اين عناصر در بازی به گونه ای ارگانيک و زنده مرتبط می شوند و ربطی به آسانی و يا سختی فهم آنان ندارد. مثلاً حمله جناحی به شاه، اقدامی پيچيده و حاصل سنجش و محاسبه دقيق است ولی فهم الگوهای ماتی که در هسته مرکزی اين حملات وجود دارد درسی آسان و پوزيسيونی ساده دارند. بنابراين مسائل سری کتاب های گام به گام نه به دليل دشواری و يا آسانی که به نوبت اهميت و ضرورت دانستن در کنار هم قرار دارند. ساده کردن مسائل حدی دارد و بدون حدود نيست. بازه سادگی هر گام از گام قبلی تا بعدی است. پيوسته جلو برويم.

دانش دادگر – مرداد ماه ۹۳

این مجموعه ی سه جلدی امکان بحث گروهی بر سر گشایش ها را فراهم می کند. اصول عام و خاص هر گشایشی در دو بخش متفاوت تشریح و به صورت مسئله تمرین می شوند، بحث و مناظره درباره خطاهای گشایشی در بازی های متعدد هر فصل رخ می دهد و پیدا کردن ماهیت مجرد آن اشتباهات به کمک مربی که در نهایت به یکی از دو اصل ملاحظات عام و خاص مربوط است، راهی نو در آموزش و فهم گشایش ها می گشاید. کتاب اول گشایش های باز را تفسیر و تدریس می کند. جیوکو پیانو، دفاع دو اسب، گامبی شاه، بازی اسکاتلندی و… از زمره گشایش هایی اند که حرکت به حرکت توضیح داده می شوند.

درس و مشق گشايش های شطرنج برای کودکان

هر آغازی دشوار است! در همه رشته های علوم و زندگی چنين است. اما برای يک ناظر سطحی مرحله آغاز بازی در شطرنج دشواری ندارد و مسائل آن حل است، کافی است وقت مطالعه پيدا کنيد. آخرين واريانت هر گشايشی را در بانک های اطلاعاتی و کتب شروع بازی می توان يافت. مطالعه کنيد و ياد بگيريد!

گشايش ها را با خواندن کتاب ياد می گيرند!! اين برداشت نادرست به خاطر آن است که شطرنج را با مطالعات تاريخی اشتباه می گيرند و از اين راه می خواهند درس بياموزند. شطرنج انبوهی از اطلاعات نيست که جمع آوری گردد و نقش معلومات در آن به اندازه شخصيت بازيکن و قدرت در تصميم گيری برجسته نيست.
شطرنج مجموعه دانش نيست، توانايي در مشاهده و خردورزی است. بنابراين شطرنج يک فعاليت است و مانند هر فعاليت ديگری به مهارت نياز دارد. اما چه نوع مهارتی نياز است؟ در يک کلام توانايي الگوشناسی و يا شناسايي الگوی نمونه.

الگوی نمونه چيست؟ شيوه ای است برای نگريستن به پوزيسيونها، که بر قواعد و ارزش های تفسير شده آن مبتنی است. درک ساختار کلی پوزيسيون و نه تمرکز بر اجزاء آن و سپس يافتن ايده های مختلف تاکتيکی و پوزيسيونی از منابع الگوی نمونه است. الگوهای نمونه برای بازيکن شطرنج شبيه قضاياي رياضي برای رياضی دان است و به همان گونه که رياضی دانها به مسائل رياضی با توجه به قضايای رياضی می نگرند و فرآيند راه حل مسئله با استفاده از قضايا ممکن می شود، در شطرنج هم الگوشناسی و استفاده به موقع از آن درست ترين و سريع ترين راه پيروزی است. روند کاربرد يک قضيه رياضی در حل يک مسئله و قياس آن با طرح تصاحب يک خانه استراتژيک Outpost در يک پوزيسيون نشان می دهد که پروسه حل مسئله و يا رسيدن به برتری پوزيسيونی نتيجه محاسبه و درگيری ذهنی خود به خودی با مفروضات مسئله و پوزيسيون نيست. به همان گونه که توانايي شنيدن باعث نمی شود که هرکسی يک قطعه موسيقی بسازد! اين يک اشتباه است که تصور شود آنکه بازی را می برد حرکات بيشتـری محاسبه می کند. می گويند يکبار از کاپابلانکا پرسيدند که شما چند حرکت را از قبل می توانيد پيش بينی کنيد و پاسخ حيرت انگيز اين بود که تنها يک حرکت، بهترين حرکت را.

بررسی و مطالعه بازی های استادان شطرنج آزمايش خوبی است که نقش الگوهای نمونه و محاسبه حرکات را در هـر بازی مشخص می سازد. محققان خاطر نشان می کنند تفاوت بين شطرنج باز های استاد و معمولی فقط در اطلاعات و حافظه نيست بلکه در چگونگی استفاده از اطلاعات نيز هست. آنان می گويند که سازمان بندی «دانش و اطلاعات» در افراد استاد متفاوت از افراد معمولی است و در نتيجه آنها قادر می شوند اطلاعات جديد را به نحو کارآمدتری رمزگردانی کنند.

هر آغازی دشوار است! به اين دليل که بايد بسيار مراقب بود که موضوع آموزش – گشايش ها – کاملاً در ارتباط با سطح دانش بازيکن باشد و يا به زبان رياضی «هر مسئله را قبل از اثبات مسلم فرض نکنيم!»

الکسی سوئتين با حساسيت بسيار در اين مورد می نويسد : «مسائل آموزشی تئوری گشايش بسيار پيچيده اند زيرا به سطح بازی شطرنج باز ربط دارند. بسته به اين که بازيکن در چه رتبه ای قرار دارد آموزگار بايد از يک سو در نظر گيرد که چه ميزان شناخت از تئوری گشايش برای بازيکن ضروری است و از سوی ديگر چه روشی را برای آموزش در پيش گيرد. تعيين معياری که مشخص کننده نياز آموزشی بازيکنان در رتبه های مختلف باشد کاری به ويژه مشکل و نسبی است.»

اين نکات و محدويت ها ، نگارنده را که در صدد تدوين کتاب شروع بازی برای کودکان بود مدت ها به چاره جويي و فکر فرو برد تا اينکه کتاب «گشايش های شطرنج برای کودکان اثر جان واتسون و گراهام برجس» منتشر شد. به زودی به نسخه اصلی آن دست يافتم. پس از وارسی و بررسی سبک و سياق مطالب آن که تاحدودی به کتاب Undrestanding The Chess Opening اثر سام کالينس شباهت داشت. متوجه شدم که به سختی می توان به رابطه اين کتاب و چگونگی آموزش آن به کودکان پی برد. کتاب به روشنی از سطح دانش کودکان فراتر بود و اين نه به دليل زبان نوشتاری و ميزان شناخت از تئوری گشايش ها برای کودکان بود – دو موردی که می توان به حساب نقاط قوت کتاب برشمرد- که به دليل روش و شيوه آموزش گشايش ها در سطحی بالاتر بود و به اصطلاح «مسئله را قبل از اثبات مسلم می گرفت! »

هنوز زمانی نمی گذشت که چشمم به ترجمه فارسی کتاب افتاد. در پيش گفتار مترجم در اين کتاب اين جمله قابل تعمق است : «کتابی که در دست داريد تحت عنوان گشايش های شطرنج برای کودکان در سال ۲۰۱۱ منتشر شده است. البته نويسندگان توضيح داده اند که اين کتاب برای هر سن و سال و قابليتی مناسب است و به همين دليل در ترجمه فارسی نام گشايش های شطرنج به زبان ساده برای آن برگزيده شد». تغيير نام کتاب تفاوت کيفی نثر آن را از ساير کتاب های شطرنج نشان نمی دهد. اما معلوم نيست چرا مترجمی توانا و پژوهشگری محترم از قول جان واتسن و گراهام برجس آن «توضيح» را می دهد. ما در هيچ جای کتاب چنين توضيحی نيافتيم. اگر کتابی در موضوع شروع بازی برای هر سن و سال و قابليتی مناسب است بدون ترديد آن کتاب برای «هر سن و سال و قابليتی مناسب» نيست. شک نکنيد!

هر آغازی دشوار است! اگر در آغاز نتوان متد و روش آموزش گشايش ها را بيان کرد.

بنابراين طرح تفصيلی ما برای آموزش گشايش ها چنين است که :

کتاب «گشايش های شطرنج برای کودکان» اثر جان واتسون و گراهام برجس به عنوان مرجع اصلی و اسکلت کتاب حاضر است و استفاده از منابع تکميلی ديگر که منطبق با آن است به واقع اين اسکلت را با گوشت و پوست می پوشاند.

بديهی است که حاصل به دست آمده از کليه متون کتابی با واسطه – مربی – برای کودکان و نوآموزان در سن بالاتر است. با اين فرض که کتابهای «درک مسائل بنيادی – پايه ۲» و «آموزش شطرنج با مسئله – گام ۳» را خوانده و مسائل آن را حل کرده باشند. ميزانی از دانش عمومی شطرنج مبنای آموزش گشايش هاست.

به هنگام آموزش گشايش ها به نوآموزان استاد بزرگ يودوويچ می گويد: «چيزی که به تمرينات گشايش ها مربوط می شود آن است که تجربه نشان داده بهترين شروع برای آموزش گشايش های باز هستند. در اين بخش از تئوری مفاهيم مهمی از نوع چگونگی گسترش مهره ها، نيروهای متقابل مرکز، زمان، مکان با عبارات بسيار روشن گنجانده شده است». الکسی سوئتين به گفته ريچارد رتی استناد می کند و می گويد : «او به نوآموزان هشدار می داد که از آموختن يکباره نظام های گشايشی استراتژيک بپرهيزيد و به آنها توصيه می کرد که به بازيهای باز و امکانات فراوانی که برای بازی با سوارها دارند مسلط شوند».

بدين ترتيب جلد اول «گشايش های شطرنج برای کودکان» به گشايش های باز اختصاص دارد. سعی بليغ ما بر اين بوده که محتوای آموزش و متد آن با عقايد نظريه پرداز بزرگ شطرنج استاد بزرگ الکسی سوئتين هماهنگ گردد بطوری که تلاش برای تطبيق «نظريه ارائه شده» و «کار انجام شده» در کتاب را می توان گام به گام تماشا کرد.

سوئتين در کتاب «تئوری مدرن گشايش شطرنج» در مبحث چگونگی آموزش تئوری گشايش می نويسد نوآموز بايد :

نکاتی را درباره گشايش های اصلی بداند. اين امر شکل های متنوعی را که ممکن است نبرد گشايشی به خود بگيرد برای بازيکن آشکار می کند و افق فکری او را وسعت می بخشد.
«در هر بخش ايده های مشخص حرکات اوليه تفسير شده و به درک ايده اصلی گشايش کمک می شود».
بر اصول گشايش مسلط شود. اين امر به او می آموزد تا خود بينديشد و به او کمک خواهد کرد تا از ميان سيستم های گشايشی راه خود را بيابد.
«تسلط بر اصول گشايش با تمرينات سه گزينه ای قبل از پرداختن به هر گشايشی تمرين می شود».
در اوايل پيشرفت بازيکن برای او بهتر است که در آموزش های گروهی که قاعدتاً مشکل بحث و مناظره دارند شرکت جويد، مربی بايد خطاهای شاخص گشايشی مبتديان را خاطر نشان سازد و نشان دهد که چگونه می توان از آنها اجتناب کرد. او بايد تلاش کند تا افق ديد بازيکنان را وسعت دهد. مثلاً در اين مرحله تحليل بازی های اندرسن، مورفی و چيگورين بسيار مفيد است..
«تحليل اين بازی ها بدين نحو است که اشتباهات گشايشی مورد سوال قرار گيرند و يا چگونه اين بازی ها به صورت آموزشی و نه آنچه در بازی رخ داده می تواند ادامه يابد، در هر گشايشی ديده می شود و مربی به آسانی می تواند بر سر اصلاح اشتباهات و جاهای خالی در متن بازی در کلاس پرسش و بحث گروهی نمايد».

ما متدلوژی آموزش گشايش ها را در اين کتاب مرحله به مرحله بيان کرديم ولی اين روش در کليت خود ضروری است که بحث و بررسی شود.

۱- عام بودن گشايش

اصول کلی و يا عام بودن گشايش مبنای فهم گشايش هاست. اصولاً فهميدن يعنی تعميم. قراردادن موارد خاص در قالب های عام و يا مربوط ساختن قضايای جزيي با قضايای کلی. وقتی تشخيص می دهيم که يک موقعيت خاص ظاهراً گيج کننده صرفاً مورد خاصی از چيز عام تر است ذهن ما کمتر مغشوش می شود. تلخيص پديده های رنگارنگ متنوع در يک اصل ساده و کلی و يا تحويل «چند به يک» دقيقاً همان چيزی است که ما به آن فهميدن می گوييم. مثلاً واژه ميوه عام است و شما به طور کلی ميوه نمی خوريد، بلکه تنها با نمونه های خاص آن سيب، انار، پرتقال و … سر و کار داريد. حال اگر بخواهيد توضيح دهيد کام کوات Kumquat چيست؟ کافی است بگوييد نوعی ميوه است. نخوردن «ميوه» مانع ضرورت استفاده از آن نمی شود و به خوبی مجهول را معلوم می سازد و توضيح می دهد. برای شناختن کام کوات ما خاص را به عام مربوط ساختيم.

عام بودن گشايش يعنی بينشی از شروع بازی که در طول قرن ها به محک آزمايش و تجربه سنجيده شده عامل ارزيابی شود. اين بينش نمی تواند شناختی از يک گشايش خاص را به دست دهد. اما وسايلی (ابزار کار فکری) را در اختيارمان می گذارد که با آن بتوانيم يک گشايش خاص را بفهميم و از آن سر درآوريم.

نبرد قانون اساسی بازی شطرنج است، بنابراين محتوی حرکات نخستين بازی و يا گشايش ها بسيج هرچه سريع تر نيروهاست و هرچه سوارها بيشتر فعال باشند امکانات حمله بيشتر خواهد بود.
الکسی سوئتين می نويسد :

اصول اساسی مرحله گشايش بازی را می توان به شرح زير خلاصه نمود :

نبرد برای در اختيار گرفتن مرکز
گسترش سريع و هدفمند سوارها در جهت پوزيسيون های فعال در دور کردن شاه از تيررس مرکز از طريق قلعه رفتن
ايجاد يک ساختار پياده ای بی کم و کاست
ايجاد هماهنگی بين سوارها و پياده ها

در ميان اين چهار اصل گشايشی تسلط بر مرکز و حاکم بودن بر مرکز در درجه اول اهميت و اصول گشايشی قرار دارد. به مرکز هر گشايشی نگاه کنيد وضعيت پياده های مرکزی و نسبت جای هر سوار گسترش يافته با مرکز به فهم بيشتر گشايش کمک می کند به قول ايساک ليپ نيتسکی در Questions of Modern Chess Theory امروزه اين يک باور همگانی است که ساختار مرکز روح هر گشايشی است.

روبن فاين ارزيابی از هر حرکت گشايشی را وابسته به پاسخ اين دو سؤال اساسی می داند : ۱- چگونه بر مرکز اثرگذار است؟ و ۲- چگونه با سوارها و پياده ها هماهنگ است؟ و ايساک ليپ نيتسکی به دو دليل مرکز صفحه را مهم ترين مکان نبرد می خواند : ۱- سوارها (به جز رخ) در مرکز بيشترين ارزش جنگيدن را دارند و ۲- سوارها در مرکز با کمترين حرکات به هر جناح می روند.

گسترش سريع و هدفمند سوارها مستلزم اين است که :

يک سوار را دوبار حرکت ندهيم مگر آنکه قابل توجيه باشد.
گسترش مهره ها را مانع نشويم.
گسترش را با تهديد توأم سازيم.
گسترش را با گرفتن تمپو ادامه دهيم.
حرکات محتاطانه ندهيم و با پيشگيری بی مورد وقت تلف نکنيم.
وزير را زودهنگام به بازی نياوريم.
با پياده کمتر بازی کنيم و از شکار پياده ها به هزينه عقب ماندگی در گسترش شديداً خودداری کنيم.
شيفته حملات نابهنگام نشويم. (اصولاً حمله بی موقع آينده ای ندارد)
و بالاخره به خاطر عنصر رقابت در نبرد دست حريف را از مرکز و هر امکان گسترشی کوتاه کنيم.

ميخائيل يودوويج در مقاله تاريخ و تئوری شروع می نويسد : اقتباس آگاهانه درک اصول کلی شروع که در محتوای گشايش های خاص يافت می شوند آن چيزهايي هستند که هر شطرنج باز آرزومند رشد خود، آنها را لازم دارد. برای کار کردن در عرصه شروع بسيار ثمربخش خواهد بود، که دقت شود کدام اصول کلی شروع در واريانت هايي که مورد بررسی قرار می گيرد بازتاب يافته است. ما بايد بتوانيم در هر شروع بازی اصول کلی گشايش را پيدا کنيم. برای نوآموزان جستجوی اين اصول از جالب ترين مسائل آموزشی است. بخش اول تمرينات کتاب حاضر به يافتن اين حرکات اختصاص دارد.

۲- خاص بودن گشايش

هرچند اصول اساسی گشايش همانند يک قطب نمای دقيق راهنمای مسير ماست ولی لازم الاجرا نيستند نبرد گشايشی بسيار پيچيده است و نمی توان آن را يکسره تابع اصول کلی دانست. به طوری که بازيکن از آغاز مرحله گشايش بازی و ادامه آن بايد به گونه ای مشخص بيانديشد. لذا عام بودن گشايش تنها به صورت خاص بودن گشايش وجود دارد و با گشايشی که صرفاً با اصول کلی گشايش مشخص می شود ابداً مواجه نيستيم. در هيچ گشايشی حرکات آن فارغ از وضعيت معين بازی نيست و بازی براساس اصول کلی گشايش پيش نمی رود. قواعد گشايشـی متفاوت از قواعد آشپزی است و وابسته به شرايط بازی اند. خاص بودن گشايش که انـواع گوناگون گشايش ها را شامل می شود به نظر الکسـی سوئتين حاصل «بررسی همه جانبه ويژگی های خاص هر پوزيسيون است. خواه ويژگی هايي که به ساختار ظاهری يک پوزيسيون بستگی دارند و خواه آنهايي که از ديده پنهانند. هدف اصلی از چنين رويکردی يافتن مؤثرترين طرح منطبق با نيازهای پوزيسيون است. هدف از انجام هرکدام از حرکت ها که بخشی از طرح اصلی را تشکيل می دهد بايد حل مسائل فوری پيش آمده در پوزيسيونی معين باشد. راه حل از طريق تحليل مشخص واريانت های گوناگون و مقايسه آنها با يکديگر به دست می آيد».

همه گشايش هايي که به نام می شناسيم کم و بيش حل المسائل کاربرد اصول کلی گشايش در جريان عمل و مواجه شدن آن اصول با واقعيت های بازی است. در نبرد گشايشی هيچ اصلی جان سالم بدر نمی برد و همچنان معتبر باقی نمی ماند. اصول بر بازی اعمال نمی شوند، در بازی تشريح می شوند و تا جايي معتبرند که با وضعيت بازی در تطابق باشند.
بنابراين اگر کسی به شيوه ی قالبی به گسترش مهره های خود بپردازد و تنها اصول عام گشايشی را مدنظر قرار دهد به سرعت بازی را از دست می دهد.

۳- رابطه عام و خاص در گشايش ها

اصول عام در همه گشايش های خاص وجود دارد و پايه تفسير ما از شروع بازی به شمار می آيند ولی دقت و توجه خاص به ويژگی ها و تفاوت گشايش های مختلف به اين دليل است که تمامی گشايش ها بدون استثناء دارای مشخصات و خصلت های ويژه خود هستند و ما بايد برای شناخت آنها يک تحليل مشخص از شرايط مشخص انجام دهيم. سبزی يک مفهوم کلی و عام است. کلم و اسفناج مفاهيم خاصی می باشند، مفهوم عام سبزی در درون مفاهيم خاص اسفناج و کلم موجود است. هيچ شخصی تاکنون سبزی مجرد (تنها) نخورده است و به همين سياق گشايشی با حرکات عام گشايشی وجود ندارد. ميخائيل مادوويچ می نويسد : «لازم است خوانندگان را از تحسين کورکورانه اصول کلی از يک طرف و تحسين انبوه واريانت های ديگر از طرف ديگر بر حذر داريم. اصول کلی مفهوم خود را از عوامل زيادی کسب می کنند به عنوان قاعده آنها را بايد باور کرد اما قاعده هم استثناء دارد و ممکن است اين اصول کلی در حالت های خاص کاربرد نداشته باشند. بارها درباره اينکه تاچه حد گسترش سريع يا سامان دهی پياده های مرکزی از اهميت زياد برخوردارند سخن گفته ايم. اما فرض کنيد در بازی ای که جنبه تجربی دارد چنين وضعيتی را پيش روی شما قرار دهند که : گسترش سريع مهره ها امکان پذير است اما فقط با کمی موفقيت پوزيسيونی و به دور از مرکز. آيا چنين گسترش سريعی مقرون به صرفه است؟ يا چنين سوالی مطرح می شود : دفاع از مرکز، بسيار مشکل است. آيا بايد در فکر تصرف چنين مرکزی بود؟

وکوتوف درباره رابطه عام و خاص در گشايش ها در کتاب ميراث شطرنجی آلخين می نويسد : «آلخين و چيگورين با غريزه نبوغ آسای خود، شيوه صحيح ارزيابی و تعيين ويژگی های پديده های شطرنجی را يافته بودند. آنان اهميت اصول و قواعد کلی بازی شطرنج را که به وسيله اشتاينيتس مدون و در عمل آزموده شده بود انکار نمی کردند. آلخين بارها بر اين نکته تأکيد ورزيد که هنگام تصميم گيری در هر وضعيت موجود نبايد از قواعد کلی شطرنج غافل شد. او در تفسير يکی از بازی ها که در آن در مرحله گشايش يک مهره چند بار حرکت داده شده بود چنين نوشت : «ناديده گرفتن عمدی اصل قديمی (که برخلاف پندار برخی از استادان فوق امروزی، هنوز ارزش خود را از دست نداده است) مبنی بر آنکه در گشايش نبايد يک مهره را چند بار حرکت داد» و در جايي ديگر اظهار می کند : اين همه حرکت پياپی با پياده در گشايش اطمينان بخش نيست و قدری مخاطره آميز می نمايد. سپس کوتوف اضافه می نمايد : اين نقش فرعی و ثانوی اصول که بايد تحت کنترل شطرنج باز باشند و نه شطرنج باز تحت کنترل آنها) و تصميم گيری آميخته با نقد و خلاقيت، برپايه تحليل جداگانه هر وضعيت خاص مهم ترين اصل خلاقه در تعاليم آلخين و چيگورين شمرده می شود.» و حاصل کلام الکسی سوئتين از رابطه عام و خاص در گشايش ها چنين است :

«در هر حرکت گسترشی نه تنها بايد ملاحظات عام گوناگون بلکه مهم تر تحليل های مشخص طولانی را نيز در نظر گرفت. اين موقعيت شاخص بسياری از سيستم های جديد گشايشی است».

و اما برای جان واتسون عام بودن گشايش ها و اصولاً ملاحظات عام به شطرنج مدرن مربوط نمی شود. در اين حوزه فقط خاص وجود دارد! و اساساً مرز بين شطرنج مدرن و کلاسيک با اين گسستگی مشخص می شود. مسامحه نسبت به عام و مبالغه به خاص (انبوه ايده های مختلف) در جای جای کتاب «رموز استراتژی در شطرنج مدرن» ديده می شود. اين کتاب مملو از نکات ارزنده و قابل تعمق است ولی از اين گونه نظرات هم نمی توان و نبايد چشم پوشيد.

«درباره هر قاعده ای در شطرنج می توان گفت که تجربه مشخص هر بازيکن به او درکی دقيق تر و ظريف تر از کاربرد آن قاعده می بخشد». تأکيد از ماست! (صفحه ۲۷)

و يا اينکه :

«اگر با نوع پوزيسيون مربوطه آشنايي کافی داريد پس به قاعده ای محتاج نيستيد اگر آشنايي کافی نداريد در اين صورت قضاوت خود شما (براساس موقعيت مشخص که مقابلتان است) قابل اعتمادتر و دقيق تر خواهد بود از هر قاعده ای که بخواهيد به کار ببنديد». (صفحه ۳۹۰) چه با پوزيسيون مربوطه آشنا باشيد و يا نباشيد فرقی نمی کند! به عبارت ساده تـر شـما بايد با آزمون و خطا پيـش برويـد و ديـگر هيچ!! فهم و درک پوزيسيونـی بلاواسطه است!!

اين اندرزها را اگر کسانی جدی بگيرند و در بين آنان نوابغی هم باشند شايد پس از چند دهه يکی از آنان موفق شود دوباره کتابی شبيه کتاب «روش من» بنويسد!

ميخائيل سوه تلف شاعر معروف و معاصر شوروی سخنی در اين باره دارد : کسی که چرتکه می سازد خبر ندارد که مدت هاست کامپيوترها وجود دارند.

دانش دادگر – تير ماه ۹۲